Trong kỷ nguyên số hóa, trí tuệ nhân tạo (AI) đã đạt được những thành tựu đáng kinh ngạc từ xử lý ngôn ngữ tự nhiên đến tạo ra giọng nói y như thật. Tuy nhiên, có những ranh giới mà công nghệ không thể vượt qua - đó là trái tim biết rung cảm, tâm hồn biết đồng điệu và sự thấu hiểu chỉ con người mới có được. Đặc biệt trong lĩnh vực thuyết minh, nơi nghệ thuật kể chuyện và giao tiếp chân thành là linh hồn của mỗi bài giới thiệu. Theo khảo sát của Hiệp hội Di sản Văn hóa (2023), 89% du khách cho biết họ ghi nhớ thông tin lâu hơn và có trải nghiệm sâu sắc hơn khi được thuyết minh bởi con người thay vì hệ thống tự động. Con số này cho thấy sức mạnh không thể thay thế của yếu tố con người.
Thuyết minh viên - Cầu nối giữa văn hóa, giá trị lịch sử với người dân, du khách. Ảnh Tác giả
Một bài thuyết minh hay không chỉ là việc truyền tải thông tin chính xác, mà còn là nghệ thuật kể chuyện, là sự giao tiếp chân thành giữa người với người. Khi đứng trước một ngôi đền cổ kính rêu phong, nơi từng chứng kiến bao thăng trầm của lịch sử, liệu một giọng nói vô hồn từ AI có thể khiến trái tim bạn rung động? Liệu những dòng code lạnh lùng có thể truyền tải được cái hồn thiêng của đất trời, nơi mỗi viên gạch, mỗi nét chạm khắc đều thấm đẫm hơi thở của tiền nhân? Khi họ hướng dẫn khách tham quan một danh lam thắng cảnh, ánh mắt và nụ cười của họ toát lên niềm tự hào về quê hương, đất nước. Những khoảng lặng đầy xúc cảm, những ánh mắt long lanh khi nhắc đến linh khí núi sông - đó là thứ không thể được lập trình bằng thuật toán, bởi chúng xuất phát từ trải nghiệm sống, từ tình yêu và sự thấu hiểu sâu sắc.
Hơn nữa, con người có khả năng thích ứng tức thì - họ nhận ra khi khán giả của mình mệt mỏi và thay đổi giọng điệu, họ biết khi nào cần thêm một câu chuyện dí dỏm để làm không khí bớt căng thẳng, và họ cảm nhận được sự đồng điệu với người nghe. Khi bước vào không gian tâm linh, con người không chỉ cần thông tin - họ cần sự đồng cảm, cần một tấm lòng biết rung động trước cõi thiêng. Một người thuyết minh bằng cả trái tim sẽ khiến du khách không chỉ nghe, mà còn "cảm" được lịch sử. Họ sẽ thấy như chính mình đang đứng giữa dòng chảy thời gian, nghe tiếng vọng từ quá khứ thì thầm.
Thuyết minh viên góp phần hun đúc tình yêu, ý thức giữ gìn, phát huy giá trị của Di tích quốc gia đặc biệt Tháp Bà Ponagar. Ảnh. Tác giả
Khi đứng trước quần thể tháp cổ Pô Nagar uy nghi bên bờ sông Cái, nơi hơn một thiên niên kỷ trước người Champa đã dựng lên để tôn thờ nữ thần Mẹ Xứ Sở, ta chợt hiểu vì sao nơi đây cần những thuyết minh viên bằng xương bằng thịt. Không phải những con chip điện tử vô cảm, mà chính những người thuyết minh đã thổi hồn vào từng viên gạch cổ, biến di tích thành câu chuyện sống động về sự giao thoa kỳ diệu giữa các nền văn hóa. Người thuyết minh giỏi không chỉ am hiểu lịch sử, mà còn thấu cảm được lớp lang văn hóa chồng xếp ở đây. Họ biết cách diễn giải hoa văn trên gạch Chăm để du khách nhận ra bóng dáng của thần Shiva trong ngôi đền Kailasa, hay chỉ ra nét tương đồng giữa tượng nữ thần Pô Nagar với các Mẫu thần của người Việt. Khi khách hành hương người Chăm cúi đầu trước bệ thờ, họ biết lặng im để tôn trọng khoảnh khắc thiêng liêng ấy - điều mà AI không bao giờ hiểu được.
Trong tiếng chuông chùa vọng lại từ ngôi chùa Việt gần đó, tiếng kinh kệ của các tín đồ Bà La Môn, và cả tiếng thì thầm cầu nguyện của du khách phương xa, người thuyết minh trở thành sợi dây vô hình kết nối tất cả. Họ không chỉ giải thích về quá khứ, mà còn giúp hiện tại trò chuyện với quá khứ, để mỗi du khách dù thuộc tôn giáo nào cũng tìm thấy chút gì đó thiêng liêng riêng mình.
Các thuyết minh viên còn là người thắp lửa tri thức cho thế hệ trẻ. Khi dẫn dắt các em học sinh bước vào hành trình khám phá di tích lịch sử, thuyết minh viên không chỉ là người kể chuyện, mà còn là người thầy, người truyền cảm hứng, và đôi khi là người bạn đồng hành biến những bài học lịch sử khô khan thành những trải nghiệm sống động không thể nào quên. Với các em nhỏ, lịch sử không phải là những con số, sự kiện hay niên đại xa xôi, mà là những câu chuyện đầy màu sắc, những nhân vật anh hùng với những chiến công kỳ vĩ. Người thuyết minh viên tài năng biết cách kể về quá khứ bằng ngôn ngữ của trẻ thơ - giọng điệu truyền cảm, ánh mắt biểu cảm, và những câu hỏi gợi mở khiến các em hào hứng tương tác.
Dù AI có thể hỗ trợ đắc lực trong việc cung cấp thông tin nhanh chóng, đa ngôn ngữ hay tái hiện hình ảnh 3D của di tích, nó vẫn chỉ dừng lại ở vai trò công cụ hỗ trợ. Theo nghiên cứu của Đại học Harvard (2024), 92% giáo viên khẳng định rằng những bài học lịch sử qua lời kể của thuyết minh viên có tác động mạnh mẽ đến nhận thức và tình yêu di sản của học sinh, gấp 3 lần so với sử dụng ứng dụng AI đơn thuần[1]. Khi đứng trước một di tích như Tháp Bà Pô Nagar, họ không chỉ giải thích về kiến trúc hay niên đại, mà còn khơi gợi trí tưởng tượng của các em: "Các em có tin rằng ngôi tháp này được xây từ những viên gạch không cần vữa, vẫn đứng vững suốt hàng nghìn năm? Người xưa đã làm điều đó như thế nhỉ?" Những câu hỏi như thế khiến các em tò mò, muốn tìm hiểu sâu hơn, và quan trọng nhất - khiến lịch sử trở nên gần gũi, chứ không còn là môn học bắt buộc trên lớp. Hơn nữa, người thuyết minh viên còn đóng vai trò như một nhà giáo dục văn hóa. Họ giúp các em hiểu rằng di tích không chỉ là đá, gạch, mà là nơi lưu giữ ký ức của cả một dân tộc. Khi các em chạm tay vào bức tường cổ, ngắm nhìn những hoa văn Chăm pa tinh xảo, người thuyết minh có thể kể về cuộc sống của người xưa, về sự giao thoa văn hóa Việt - Chăm, và từ đó nuôi dưỡng trong các em lòng tự hào dân tộc, sự trân trọng di sản. Đặc biệt, với học sinh, trải nghiệm thực tế bao giờ cũng để lại ấn tượng sâu sắc hơn sách vở. Một thuyết minh viên nhiệt huyết có thể biến chuyến đi thành một "lớp học di động" - tổ chức trò chơi đố vui về lịch sử, khuyến khích các em đặt câu hỏi, thậm chí hóa thân thành những nhân vật lịch sử để kể chuyện. Những hoạt động này không chỉ giúp các em nhớ lâu hơn, mà còn khơi dậy niềm yêu thích tìm tòi, học hỏi.
AI có thể cung cấp thông tin chính xác, nhưng nó không thể nhìn thấy ánh mắt sáng lên đầy háo hức của các em khi được nghe kể về một huyền thoại, không thể cảm nhận được sự xúc động khi các em lần đầu hiểu ra ý nghĩa của di sản. Chỉ có con người mới có thể đồng cảm, điều chỉnh cách truyền đạt phù hợp với từng lứa tuổi, và quan trọng nhất - truyền được ngọn lửa đam mê.
Vì vậy, trong hành trình giáo dục lịch sử cho thế hệ trẻ, thuyết minh viên chính là những người "thắp lửa" - biến những chuyến tham quan thành hành trình khám phá kỳ thú, để mỗi em nhỏ không chỉ học được kiến thức, mà còn cảm nhận được lịch sử bằng trái tim mình. Và đó là điều mà không công nghệ nào có thể thay thế được.
Đó là lý do vì sao dù công nghệ có tiến bộ đến đâu, tiếng nói con người vẫn mãi cần thiết nơi đây. Dù AI có thể hỗ trợ đắc lực trong việc cung cấp thông tin, nghệ thuật thuyết minh thực thụ vẫn thuộc về con người - những người biết thổi hồn vào di tích bằng trải nghiệm sống, bằng ánh mắt biết rung động và trái tim biết đồng cảm. Người thuyết minh bằng xương bằng thịt vẫn mãi là cầu nối không thể thay thế giữa quá khứ và hiện tại - bởi chỉ có con người mới thực sự "sống" cùng lịch sử, chứ không chỉ đơn thuần "kể" về nó./.
Hải Quang - Ban Tuyên giáo và Dân vận Tỉnh ủy
Nguồn gốc: Báo cáo "The Value of Live Interpretation" (2023) của Hiệp hội Di sản Thế giới (ICOMOS)
Chi tiết: Khảo sát 2,000 du khách tại 10 di sản UNESCO ở châu Á, 89% cho biết họ nhớ thông tin lâu hơn khi được nghe thuyết minh trực tiếp từ con người
Link tham khảo: [ICOMOS Publications](https://www.icomos.org/en)
Nguồn gốc: Công trình "Digital vs Human Interpretation in Heritage Education" (2024) của Harvard Graduate School of Education. Khảo sát 500 giáo viên tại Mỹ và châu Á
"92% educators agreed that human-led tours created deeper emotional connections to heritage compared to AI tools" (p.12)
Link: [Harvard Education Library](https://www.gse.harvard.edu/library)
Google+